ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИЛМИЙ-ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МАРКАЗИ
АКАДЕМИК М.МИРЗАЕВ НОМЛИ БОҒДОРЧИЛИК, УЗУМЧИЛИК ВА ВИНОЧИЛИК ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
АНЖИР НАВЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ҚУРИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ БЎЙИЧА
ТАВСИЯ
КИРИШ
Республикада қишлоқ хўжалигининг барча соҳаларини, шу жумладан узумчиликни жадал ривожлантириш, тупроқ унумдорлигини кўтариш, мева ва узум экинлари ҳосилдорлигини ошириш, маҳсулот сифатини яхшилаш ҳамда уларни мавсумдан ташқари даврда сақлаш ҳалқимизни мева ва узум маҳсулотларига бўлган талабини тўла қондиришига қаратилиши зарур.
Боғдорчиликка ва узумчиликка итисослашган фермер хўжаликларини мамлакатимизда мева ва узум маҳсулотларига бўлган эътиборини янада кучайтириб, уларнинг ҳосилдорлигини ошириш, маҳсулот сифатини кўтариш ҳамда узум маҳсулотини сақлаш ва уларни чет мамлакатларга экспорт қилиш имкониятлари яратилади.
Фермерлар зиммасига мева ва узумни етиштиришда унинг ҳосилдорлигини кескин кўтариш, маҳсулот сифатини яхшилаш ва аҳолини ҳамда қайта ишлаш саноатини хом-ашё билан тўлиқ таъминлаб, юқори сифатли маҳсулотни четга чиқариш юклатилади.
Боғдорчилик ва узумчиликни юқори поғонага кўтаришда фермерларимиз фан ютуқлари ва тавсия этилган технологияларни ўз вақтида ва юқори агротехника даражасида амалга оширишлари зарурдир.
Тупроқ-иқлим шароитларини қулайлиги мева ва узумнинг ажойиб навларини мавжудлиги, улардан юқори ва сифатли ҳосил олиш имкониятини беради. Иқлим шароитларини кескин ўзгарувчанлиги шароитда мева ва узум экинларидан кўп ва сифатли ҳосил етиштиришда агротехник тадбирларни ўз вақтида бажариш, мавжуд ресурслар, минерал ва маҳаллий ўғитлар ҳамда суғориш сувидан унумли фойдаланишни фермерларимиз яхши тушунадилар.
Янги токзорлар барпо этиш, реконструкция қилиш, кўчатлар экиш ва парваришлаш бўйича агротехник тадбирларни ўз вақтида, сифатли бажарилиши қуйидаги тавсияномада баён этилган.
АНЖИР ЎСИМЛИГИНИНГ БОТАНИК ТАСНИФИ ВА БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Анжирнинг ватани Кичик Осиё ҳисобланади. Анжир – тутдошлар (анжиргуллилар) оиласига мансуб субтропик мева тури. МДҲ давлатлари орасида у Ўрта Осиёда, Жанубий Козоғистон, Қрим, Кавказ, Молдавияда ва Россиянинг Краснодар ўлкасида тарқалган. Шунингдек, Туркия, Жазоир, Европанинг жанубида, АҚШ да катта майдонларда етиштирилади. Ёввойи ҳолда Ўрта денгиз бўйи, Кичик Осиё, Эрон, Шимолий-ғарбий Ҳиндистонда ўсади. Анжир жуда қадимдан маданийлаштирилган ўсимлик ҳисобланади (Осиёда 5 минг йилдан, Европада камида 2 минг йилдан бери) етиштирилади.
Ўзбекистонда у асосан, Фарғона водийсида экилади (умумий анжирзорларнинг 75% шу водийда жойлаштирилган).
Анжир меваси таркибида 10-28% гача, қуритилганда эса 86% гача шакар, 0,22-0,59% органик кислоталар, А, С, В, ва витаминлар, минерал туз-лар (фосфор, магний, кальқий темир) бўлиб, у жуда шифобахш ҳисобланади. Мевасидан жем, қиём, компот ва қуюқ шарбат тайёрланади. Қуритилган ва қайта ишланган маҳсулотини узоқ сақлаш ва узоқ ерларга юбориш мумкин.
Анжир авлодига 600 дан ортиқ тур киради. Улар асосан тропик, бироз қисми субтропик мамлакатларда ва мўътадил иқлимли кенгликларда ўсади. МДҲ давлатлари орасида Кавказ орти республикалари, Қрим ва Ўрта Осиё тоғларининг тошли очиқ ёнбағирларидаги харсанг тошлар орасида ёввойи ҳолда ўсадиган анжир (Р. Саriса) ҳам шулар жумласига киради.
Анжир бир уйли, баъзан икки уйлиси ҳам учрайди. Гули майда, бир жинсли, нок шаклида тўпгул ҳосил қилиб, барг қўлтиғидан ўсиб чиқади. Анжирнинг ёпиқ ҳолатдаги бундай гули сикониум деб аталади. Мазкур тўпгулда чангчи ва уруғчи гуллар жойлашади.
Гули арилар (бластофага пашшаси) ёрдамида чангланади. Лекин Ўзбекистонда экиладиган ҳамма анжир навлари чангланмасдан мева тугади. Бундай жараён партеногенез дейилади. Чангланмасдан ҳосил бўлган анжир мевасининг уруғи яхши унувчан бўлмайди. Анжир гулини сунъий йўл билан чанглантириш ҳам мумкин, буни киприфигация дейилади. Анжир бир мавсумда икки марта ҳосил беради. Биринчи ҳосил июн-июл ойларида ўтган йили кузда шаклланган куртаклардан етилади. Иккинчи ҳосили август-сентябр ойларида пишади.
Иккинчи ҳосил берадиган куртаклар шу йилги ўсув даврида пайдо бўлган новда, барглар қўлтиғида июн ойидан бошлаб шаклланади. Новданинг пастки қисмида ҳосил бўлган куртаклар барвақт мевага айланиб, новданинг юқорисига қараб ҳосил бирин-кетин пишиб етилади. Бир йиллик новдаларда мева тугилиб пишиб етилгунча 75-85 кун ўтади. Анжирнинг новда ва баргларида сутга ўхшаш қуюқ шира бор. Барглари асосан 3-5 кесикли, уларнинг шакли ва катта-кичиклиги жуда хилма-хил бўлади. Бир новданинг ўзида кесиксиз барглар, билан бирга, 3,5 ва ҳатто 7 тагача кесикли баргларни учратиш мумкин.
Анжир ҳосили ҳар 4-5 кунда бир марта терилади. Ҳосилга кирган бир туп анжирдан 10 кг дан 40-50 кг гача хосил олиш мумкии. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида анжир давомли ўсиб, новдаларида пайдо бўлган ҳосил деярли тўлиқ пишиб етилади, шимолий вилоятларда куз эрта бошланганлиги учун кузга қолган ҳосил тўлиқ пишиб етилмайди, уни кўпинча совуқ уриб кетади.
Анжирнинг тупи ва пишган новдаси 12-15°С совуққа чидайди. Лекин 16°С совуқда кўп йиллик новдалари зарарланади, 18°С да кўмилмай қолган анжир тупини илдиз бўғзигача совуқ уриб кетади. Шунинг учун анжир тупларини октябр ойининг иккинчи ярмидан ноябр ойининг биринчи ўн кунлигигача анорга ўхшатиб кўмилади.
Баҳорда анжир туплари тахминан 20 мартдан 5 апрелгача очилади. Бунда анжирнинг шикастланган ва кесилган новдалари юлиб ташланади, туплари кўтарилиб, остига тирговуч қўйилади. Анжирнинг ҳосилдорлиги уни очиш муддатига боғлиқ. Кеч очилса ҳосили камайиб кетади. Анжир асосан бир йиллик қаламчаларидан кўпайтирилади
Анжир дарахтининг бўйи 3-8 м, шохлари қалин, ёйилиб ўсади, новда, барг ва мевасида сутсимон шира бор. Барги йирик, 3-7 бўлмали, баъзан бўлмасиз, тўқ яшил, орқасида туклари бор. Бир йилда
2 марта гуллайди. Майда бир жинсли гуллардан иборат тўпгули бўлажак “мева” ичида бўлиб, майда бластофага ҳашаротлари ёрдамида чангланади, баъзилари эса чангланмасдан (партеногенез) ва уруғ тугмасдан мева қилади. Мевасида 20-30% қанд, 0,5-4,2% пектин моддалари, 3,4-7,4% клечатка, 0,1% гача органик кислоталар, каротин, кальций, темир, фосфор ва бошқа элементлар бор.
Анжир асосан бир йиллик пишган новда қаламчаларидан кўпайтирилади. 2-3 ёшдан мева тугиб, 7-10 ёшда ғарқ ҳосилга киради, маҳсулот бериш даври 50-60 йилни ташкил этади, 150-200 йилгача яшайди. Бир тупи 15-35 кг гача мева беради. Анжир бир мавсумда 2 генерация ҳосил беради. Биринчи ҳосил (ҳоки анжир) анча кам бўлиб июнь - июль ойларида, иккинчиси (асосий) ҳосил август – сентябр ойларида пишади.
Анжир ҳўллигича ёки қоқи ҳамда консерва ҳолида истеъмол қилинади, жем, мураббо тайёрланади. Халқ амалиётида анжир барги узум ва меваларни қуритишда ишқор сифатида, “сути” тери касалликларини, чаён ва ари чаққан жойларни даволашда ишлатилади.
РАЙОНЛАШТИРИЛГАН АНЖИР НАВЛАРИ ТАВСИФИ
Ўзбекистон сариқ анжири – меваси йирик, ўртача вазни 60-80 г, шаклли ясси, ранги сариқ. Таркибида 14-18% шакар, 0,12% кислота бўлади. Бу нав бир йилда икки марта ҳосил беради. Меваси асосан янгилигида истеъмол қилинади. Ўзбекистоннинг барча вилоятларида тарқалган. У бутун анжирзорларнинг 90% ни ташкил этади. Ҳосили ўртача, ўн ёшли бир тупидан 45-50 кг гача ҳосил олинади.
Смирин қора анжири. Тошкент вилояти, Наманган вилоятининг Чуст, Поп, Сурхондарё вилояти, Термиз туманининг жанубий минтақаси, Денов тумани, Андижон, Хоразм ва Бухоро вилоятларида экиш учун тавсия этилган. Тупи ёйилиб ўсади, барглари қорамтир-кўкиш рангда. Меваси ноксимон, қорамтир-бинафша рангда, қовурғали, юзаси мум ғуборли. Мазаси ширин, тупида сўлиб қолади. Пишган меваси таркибида 20-25% шакар, 0,2% кислота, қоқисида эса 72% шакар, 0,5% кислота бўлади. Янги териб олинган меваси салқин жойда 3-5 кун сақланади. Бир йилда икки марта ҳосил олинади. Тошкент вилояти шароитида бир тупидан 45-50 кг гача ҳосил олиш мумкин.
Чапла нави. Меваси ўртача йирик – 35-40 г келади, юмалоқ, ноксимон бўлиб, оч ва тўқ жигарранг йўллари бор, пўсти сариқ, майда тук билан қопланган. Янги узилган меваси таркибида 21-24% шакар ва 0,2% кислота бўлади. Бу нав анжир эртапишар бўлиб, август ойининг ўрталарида пиша бошлайди. 10-12 ёшли тупи 25-30 кг атрофида ҳосил беради. Стандарт анжир навига киради.
Кадота. Энг яхши универсал нав ҳисобланади. Меваси ўртача йирик, ноксимон, ранги сариқ. Эти оч жигарранг тусда, мазаси ширин. Бир йилда икки марта ҳосил олинади, серҳосил, 1,0 ёшли тупидан 50-55 кг гача ҳосил олинади. Ҳосили августнинг охирида пишади. Одатда анжирнинг пишган меваси таркибида шакар кўп, кислота кам бўлади, шунинг учун у ширин ва қуритилганда ундан яхши қоқи тушади.
АНЖИРНИ ЭКИШ УЧУН ЕРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ВА ЭКИШ
Анжирни экиш учун кузда ерлар аввал текисланиб, гектарига 20-30 тонна гўнг, 200-400 кг дан супер фосфат, 100 кг дан калий ўғити солиниб, 30-35 см чуқурликда ҳайдалади ва эрта баҳорда чизел қилинади. Қатор оралари сувлаш қулай бўлган томонига қараб 5×4 м схемада агар новдалари ўстирлса, 4×3 м схемада тайёрланиб, 50-60 см чуқурликда олдиндан қазилиб, уларнинг олдида 4-5 кг дан чириган гўнг тайёрланиб қўйлади. Экиш совуқ кунлар ўтган, ҳаво ҳарорати бир меъёрда бўлгандан кейин март ойининг иккинчи ярми ва апрел ойининг бошларида экишдан олдин кўчат 2/3 қисмга қисқартирилади ва тайёрланиб қўйилган навоз бўламига илдиз ботирилиб кейин доимий жойга экилади. Экиш вақтида олдиндан тайёрлаб қўйилган новоз билан тупроқ алмаштирилиб кейин илдиз атрофига ташланади.
Экиб бўлгандан кейин тупроқнинг намлиги нормал бўлса, 30-40 см атрофида кўчатдан узоқликда ариқчалар олиниб суғорилади.
Экилгандан кейин биринчи йилда ва кейинги уч йилгача 12-17 марта гектарига 450-500 м3 миқдорида апрел, май, сентябр ойида 2-3 марта, октябр ойида 1 марта, агар иккинчи ва учунчи йилда баҳорги ёғингарчилик кўп бўлган бўлса, апрел, май ойларидла суғорилмаса ҳам бўлади. Кўчатлар сонинг тўлиқ бўлиши ва ўсишини таъминлаш учун суғориладиган ариқчалар ёш кўчатларга яқинроқ олиниб, кам миқдорда агатларга сув қўйилади ва тупроқ қайтадан култивация қилиниб, кейин суғориш учун агатлар олинади.
Анжир тўплари совуққа чидамсиз бўлганлиги сабабли республика тупроқ-иқлим шароитида қишда кўмилиб, баҳорда очилади. Анжир намга анча талабчан, енгил ва серунум тупроқда яхши ўсади. Шўрланган ёки шағалли тупроқларда деярли ўсмайди. Анжир тупига 3-4 та асосий танали бута кўринишида шакл берилади. Ёзда бир-икки марта шу йили чиққан қалинлаштирувчи новдалар, ғовлаган новдалар, қуриган шохлар кесиб ташланади.
АНЖИРНИ ЎҒИТЛАШ
Ажир менерал ва маҳаллий ўғитларга анча талабчан бўлади. Ҳосилга кирган анжирларда уч йилда бир марта 20/30 тонна гўнг ҳар йили гектарига 120 кг дан азотли, 90 кг дан фосорли ва 40 кг дан калийли ўғитлар солинади.
Азотли ўғитлар икки марта 50% дан апрел ойи ўрталарида, иккинчиси май охирларида мева тугунчалари пайдо бўлгандан кейин солинади. Маҳаллий ўғитлар I–ПТУ-4, РОУ-5 ёки ПРУ-0,5 агрегатлари билан сепилади, боғларда агрегатлар ДТ-75 М тракторларига тақилиб ишлатилади ва минерал ўғитлар 25-30 см чуқурликда берилади, кейин агатлар олиниб суғорилади.
АНЖИРГА БУТАШ ВА ШАКЛ БЕРИШ
Анжир экилгач, биринчи йилнинг ўзидаёқ унинг шохларига шакл бериб борилади. 3-5 тагача яхши ўсиб ривожланган новдаларнинг учки қисми чилпиб, бошқа новдалар ҳосил қилинади ва иккинчи йили баҳор ойида 2-3 та асосан кучли, мустахкам бир текс ҳар томонга тарқалган новдалар 40-60-80 см атрофида қолдирилиб, қолган қисми олиб ташланади.
Ўсув даврида ҳар бир асосий шохларга 3-5 тагача биринчи тартибдаги ҳар томонга қаратилган новдалар ўстирилади. Улар 40 см дан чилпиб ташланади. Қолган новдалари эса олиб ташланади.
Учинчи йили баҳорда иккинчи тартибда 3-5 тадан новда қолдирилади. Улар узунлиги 40-50 см атрофида бўлиб, шохлари шох-шаббасининг асосини ташкил этади.
Тупларга тўлиқ шакл берилиб, ҳосилга киргандан сўнг, кейинги йилларда қуриган, синган чалкашган ортиқча шохчалар олинади. Айрим вақтда ҳосил тупларини 4-5 йиллик шохлари олиб ташланиб, ёшартирилади. Айрим совуқ урган йиллари илдиз бўғзигача олиб ташланади ва қайтадан тикланади. Агар анжир шохлари новда қилиб у ўстирилса, унда уларни 4×3 м схемада экилади ва уларни 1,5-2 ва 2-2,5 м баландликда ёнига қараб ўстирилади ҳамда 3 йилдан ошган новдалар вақти-вақти билан алмаштирилиб турилади
Анжирнинг меваси иккинчи ва учинчи тартиб шохларининг бир йиллик новдалирида ҳосил бўлади. Шунинг учун уларни чилпиш мумкин эмас, агар улар олиб ташланса, ҳосилга таъсир этади. Шохларни қисқартириш ҳисобига фақат янги новдалар олиш мумкин. Агар шохлар кучли қисқартирилса кучли ўсиб новдалар кучсиз бўлади. Новдаларнинг пишишини тезлатиш учун сентябр ойида кучли ўсган ёш новдалар чилпиб ташланади.
Ёш ниҳоллар қатор ораларига дуккакли ва кеч кузга қолмайдиган экинлар экиш мумкин. Баланд ўсадиган ўсимликларни тақиқланади. Қатор оралари ҳар бир сувдан кейин юмшатилиб, бегона ўтлардан тозаланади.
АНЖИР ЗАРАРКУНАНДАЛАРИГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ
Республика шароитида анжирда анжир танахўри, анжир сохта қалқондори, анжир парвонаси, анжир барг урғочиси каби ҳашоротлар бир мартадан уч мартагача авлод беради. Ҳар бир авлод 18-80 тагача тухум қўяди, улар қишда барг остида анжир танасининг ёриқларида қишлайди. Буларнинг камайтиришининг чора-тадбирларидан бири кузда 30-35 см чуқурликда ҳайдаш, унда барг остидаги ва тупроқдаги қишлаш учун қолдирилган ғумбаклари тупроқ остида кетади. Ундан кейин қуриган ва ёрилган шохларни қирқиб ташлаб ёқиб юбориш ҳамда яхшилаб қишда суғориш керак.
Зараркунандаларга қарши гуллашдан олдин Каратэни ёки БИ-58 – 0,1%, Нурел-Д – 0,1% ли эритмалари гектарига туб сонларининг қаланлигига қараб 500 л дан 800 л аралашма ҳолда пуркалади. Бунда 10 литр сувга 10 мг препарат қўшилади. Агарда зарарланиш даражаси юқори бўлса, 10 литр сувга 15-20 мг гача қўшиб ишлатиш тавсия этилади. Бу ишлаш мевасини пишишдан 35-40 олдин тўхтатилади.
АНЖИРНИ ҚУРИТИШ
Анжирни қуритиш учун асосан очиқ далада қуёш нурларидан фойдаланилади. Ҳамма навларни қуритиш мумкин. Аммо очиқ рангдагилари яроқлидир. Улар катта гўштли, юпқа пўстлоқли ва тупда яхши қуриган бўлса, меваси сараланиб, мева банди олиниб, махсус тайёрланган юпқа патносларга мевани юқорига қўйилиб бир текис терилади. Улар махсус тайёрланган хоналарга олтингугурт тутинига 1 м3 жойга 150 г ҳисобида 4 соат эшиклари қаттиқ ёпилган ҳолда ушлаб турилади ва унда кейин ташқарида олиб чиқиб, махсус тайёрланган ёғоч сўриларда қуёш нури тушиб турган жойларда жойлаштирилади. Ҳовонинг иссиқлик даражасига қараб анжир қоқи 5-8 кунда тайёр бўлади. Шу давр давомида икки – уч марта айлантирилиб қўзғоб турилади. Ўта қуритиб юбормаслик керак. Ўта қуритилса, унинг сифати паст бўлади. Тайёр бўлган анжир қоқлар яшик ёки қоғоз қопчаларга жойланади. Бу усул қоқининг узоқ муддатгача сақлаш имконини беради. Кўп йиллик ўрганиш ва изланишлар натижасида анчагина миқдордаги маҳаллий ва олиб келинган навлардан ишлаб чиқаришда тавъсия этиладиган энг яхши анжир навларидир.
АНЖИР НАВ НАМУНАЛАРИ ЎРГАНИШ БЎЙИЧА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАРИ НАТИЖАЛАРИ
ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ БЎЙИЧА ЕТИШТИРИШГА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН НАВЛАР
.jpg)
Далматский – келиб чиқиши Италия давлати бўлиб, бизнинг шароитга мослаштирилган. Меваси ноксимон шаклда, йирик вазни 50-90 гр гача бўлади. Мевани ранги оч-яшил, тўлиқ пишган вақтда яшил-сариқ ранга киради, мева эти тўқ-қирмизи ранда. Ҳосилдорлиги юқори бўлиб бир тупидан ҳар йили 22-25 кг гача ҳосил олиш мумкин. Таркибидаги қанд миқдори янги узилган мевасида 20-29 %, қуритилганида 50-60 % ни ташкил этади, қуруқ модда чиқиши 28-30 %, бачки новдали қилиб ўстириш самара бермайди. Алоҳида танали қилиб ўстириб юқори самарадорликка эришилади.
.jpg)
Қирим-9 – бу нав Қримдан олиб келинган. Ўртача ўсувчи, шохлар ҳар томонга ёйилган қалин айланасимон туп. Бир йиллик новдалири йўғон ўртача шохланган. Барглари ўртача катталикда беш бўлакли, барг банди йўғон, қисқа очиқ, кучсиз тукланган. Миеваси ўртача катталикда, яъни 30 гр гача бўлади. Чўзинчоқ айлана шаклда мева банди қисқа. Мевасининг пўсти юпқа, зинч, кўкимтир-сариқ текис кучсиз тукланган. Мумзувбор билан қопланган, кучсиз очиқ, косаси нимранг, қизил мевасининг эти қизғиш, майда уруғли, таъми ширин ёқимли, меваси тушиб кетмайди. Уни узоққа жўнатиб ва сақлаб бўлмайди. Шу боис у истъмол қилинади. Пишган мевасининг таркибида қанд моддаси 25 %, қоқида эса 70 %, кислотаси 0.2, пентин моддаси 0.15 % бўлади. Уни ҳар томонлама истеъмол қилиш мумкин. Айниқса қоқи юқори сифатли, қоқ чиқиш миқдори 30-35 %. Мевасининг пишиши сентябр ойнинг охирларида, октябрнинг ўрталаригача давом этади. Ҳосилдорлиги юқори, яъни бир тупдан 20-30 кг гача бўлиб, 5-6 йилда тўлиқ ҳосил беради.
Қрим-43 – Қримдан келтирилган унча шохлари тарқалмаган қалин, ясси айланма, навлари ингичка яхши ривожланган, барглари унча катта эмас, 5 бўлакли, барг банди узун ингичка, сарғиш- кўкимтир, кучсиз тукланган. Мевасининг катталиги ўртача ва майдаси
17 дан 35 г гача, ноксимон шаклда бўлиб, йўл-йўл мева бандларга тортилган, энг асосий мева банди ингичка. Кўзчалари унча катта эмас. Юзаси сезилмайдиган, қиррали силлиқ, кучсиз ранги кўкимтр ранги кўкимтир ранг билан қопланган. Мева банди қорамтир нопормон, тугилган қизил мевани ҳамма жойи қора қиррали, қалин оқ доғлар билан қопланган. Мевасининг юмшоқ қисми насимон бўлинмаган, ранги очиқ сариқ. Таъми шрин маззали, мевасининг пишиши июл ойи охиридан то октябр ойигача давом этади. Меваси тупда туради, 25% қанд маддаси (қоқида 64 %) 0,25% кислота. Бу нав хўраки, қуритиш мумкин. Ҳосилдорлиги юқори бўлиб бир тупдан 25-30 кг дан ҳосил олиш мумкин. 5 йилдан кейин тўлиқ ҳосилга киради. Ўзбекистон Республикаси учун раёнлаштирилган.
Академик Махмуд Мирзаев номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадқиқот институтининг Сурхондарё илмий-тажриба станциясида анжирнинг 20 дан ортиқ навлари иборат коллекция маждуд бўлиб, асосан анжирнинг 8 та навлари (Кримский №29, Узбекский жёльтый ва ўрганилаётган навлар Далматский, Крымский №43, Крымский №9 Каршинский чёрный, Нобелле ва Белый Адриатический) устидан дала тажрибалари олиб борилади.
Анжирнинг 20 та навидан иборат коллекция боғида анжир туплари қишлаш олдидан тупроқ билан кўмилиб эрта баҳорда кунлар исиши билан очилди, шу сабабли қишги совуқлар анжир тупларига таъсир қилинмаганлиги кузатилган.
Куртакларни уйғониши навлар бўйича ўтган йилга нисбатан бир оз кечроқ бошланган, яъни. эрта баҳордан 9 мартдан 11 мартгача кузатилди. Ўтказилган кузатув натижаларига кўра, навларда 1-генерация мева тугунчалари кузатилмади. Асосий ҳосил тугунчалари 2-генерация ҳосил тугунчалари бўлиб, улар 15 майдан шакллана бошлаган. Навларда
2-генерация мева тугунчаларининг пишиб бошлаши 18-21 июл кунига тўғри келиб, бир йиллик новдаларнинг жадал ўсиши Каршинский чёрний (35-58 кун) ва Июлский (40-75 кун) навларида кузатилди.
Анжир навларида фенологик фазаларининг ўтиши
|
Навлар номи |
Куртак уйғони-ши |
1-генерация мева тугун-часи пайдо бўлиши |
2-генерация мева тугун-часи пайдо бўлиши |
Мева тугунча-лари пишиб бошлаши |
Бир йиллик ўсув новда-лари, см |
|---|---|---|---|---|---|
|
Фретский |
11/III |
- |
- |
- |
10-13 |
|
Серый |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
13-15 |
|
Крымский № 29 |
9/III |
- |
15/V |
18/VII |
10-33 |
|
Далматский |
9/III |
- |
15/V |
18/VII |
10-48 |
|
Финиковый |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
20-50 |
|
Чапла |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
25-35 |
|
Исчия белое |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
21-41 |
|
Нобилее Фениковый |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
18-33 |
|
Крымский № 43 |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
26-55 |
|
Кадота |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
23-50 |
|
Крымский № 9 |
9/III |
- |
15/V |
18/VII |
30-38 |
|
Kaвказский чёрный |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
17-42 |
|
Белый Адреатический |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
13-48 |
|
Приплюснутый Зелёный |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
20-44 |
|
Крымский черный |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
18-36 |
|
Узбекский желтый |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
30-55 |
|
Каршинский черный |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
35-58 |
|
Июльская |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
40-75 |
|
Фрага белая |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
18-43 |
|
Фиолетовая |
11/III |
- |
15/V |
21/VII |
13-31 |
Кузатув натижаларига кўра, ўрганилаётган навлардан Далматский (100 ц/га) ва Қрим-9 нави стандарт Крымский №29 (87,5 ц/га) навига нисбатан ҳосилдорлик юқори эканлиги намоён бўлди. Узбекский желтий (87,5 ц/га) нави стандарт нав билан тенглаша олди. Қолган навларда эса ҳосилдорлик кўрсаткичи 75-89,3 ц/га гача ташкил этди.
Анжир навларининг ҳосилдорлиги
|
Навлар номи |
Ҳосил |
Зараркунандалар биланн зарарлашиш даражаси, балл |
Қишги совуқлардан зарарланиш даражаси, балл |
|
|
кг\дарахт |
ц\га |
|||
|
Крымский №29 st |
14,0 |
87,5 |
0 |
0 |
|
Далматский |
16,0 |
100,0 |
0 |
0 |
|
Крымский №43 |
12,5 |
78,1 |
0 |
0 |
|
Крымский №9 |
14,5 |
96,6 |
0 |
0 |
|
Узбекиский желтый |
14,0 |
87,5 |
0.5 |
0 |
|
Каршинский чёрный |
12,0 |
75,0 |
1.0 |
0 |
|
Нобелее |
12,3 |
76,8 |
1.0 |
0 |
|
Белый Адриатический |
14,3 |
89,3 |
0 |
0 |
Август ойининг иккинчи ўн кунлигида, яъни 23 август куни анжир мевалари таҳлил учун терилди ва саккизта навдан механик таҳлил ўтказилиб, таркибидаги қанд миқдори аниқланди. Таҳлил натижаларига кўра, мевалар вазни Далматский нави энг юқори – 69,2 г, Крымский№29 – 31.9 г, Крымский№9 – 38.5 г, Крымский№43 – 29.3 г ни ташкил этди ва Каршинский чёрный нави энг кам – 26.4 г кўрсаткичга эга бўлди.
Анжир навларининг механик таҳлил натижалари ва таркибидаги қанд миқдори
|
Навлар номи |
Ўтказилган сана |
h |
d1 |
d2 |
mг |
Қанд миқдори, % |
|---|---|---|---|---|---|---|
|
Далматский |
23/VIII |
6.7 |
4.0 |
3.7 |
69.2 |
29.8 |
|
Крымский №9 |
23/VIII |
3.5 |
4.9 |
4.6 |
38.5 |
26.2 |
|
Крымский №29 |
23/VIII |
4.0 |
3.7 |
5.9 |
31.9 |
24.9 |
|
Крымский №43 |
23/VIII |
4.3 |
3.5 |
3.9 |
29.3 |
22.1 |
|
Нобелс |
23/VIII |
4.3 |
3.7 |
3.5 |
26.5 |
22.2 |
|
Белый Адриатический |
23/VIII |
4.0 |
3.9 |
4.3 |
31.5 |
24.1 |
|
Узбекский желтый |
23/VIII |
4.0 |
4.9 |
4.6 |
37.1 |
22.4 |
|
Каршинский чёрный |
23/VIII |
3.5 |
3.4 |
3.4 |
26.4 |
23.8 |
Таркибидаги қанд миқдори бўйича Далматский навида энг юқори -29.8%, Крымский №43 навида энг кам 22.1% кўрсаткичга эга бўлди. Крымский №29 стандарт навида 24.9% ни ташкил этди.
Анжир навларининг қанд миқдори динамикаси, %
Анжир навларидан ўтказилган дегустация натижалари шуни кўрсатадики, ташқи кўриниши бўйича Қримский№29, Қримский№9 ва Далматский навлари бир хил 5 балли юқори кўрсаткичга эга бўлди. Таъм ва умумий балл кўрсаткичи бўйича Далматский ва Кримский №9 навларида 4.9 баллни ташкил қилиб, бошқа навлардан ажралиб турди ва стандарт навдан бир озгина устунлиги намоён бўлди.
Дегутация бўйича энг паст балл ўтган йилдагидек Каршинский чёрний навида 4.0 балл эканлиги намоён бўлди.
Анжир навларини дегустация баҳоси (5 балли шкала).
|
Навлар номи |
Ўтказилган сана |
Ташқи кўриниши |
Таъми |
Таъм баҳоси |
Юмшоқ-лиги |
Умумий баҳоси |
|
Далматский |
23/VIII |
5.0 |
ширин |
5.0 |
4.7 |
4.9 |
|
Крымский №9 |
23/VIII |
5.0 |
ширин |
5.0 |
4.7 |
4.9 |
|
Крымский №29 |
23/VIII |
5.0 |
ширин |
4.7 |
4.7 |
4.8 |
|
Крымский №43 |
23/VIII |
4.5 |
ширин |
4.5 |
4.5 |
4.5 |
|
Нобелс |
23/VIII |
4.0 |
ширин |
4.0 |
4.0 |
4.0 |
|
Белый Адриатический |
23/VIII |